سوءرفتار پژوهشی شامل انواع و اقسام متفاوت است و پژوهش‌ها و صاحب‌نظران مختلف تقسیم‌بندی‌های گوناگونی برای آن در نظر گرفته‌اند. در یک تقسیم‌بندی می‌توان سه گونهٔ زیر را برای انواع سوء رفتار علمی نام برد:

1. تقلب شامل سرقت علمی، جعل و تحریف؛
2. تخلفات استنادی؛
3. تخلفات نویسندگی

1- تقلب

1-1.          سرقت علمی: به استفادهٔ غیرعمدی[1] یا دانسته[2] و یا بی‌ملاحظه[3] از کلمات، ایده‌ها، عبارات، ادعا و یا استنادات دیگران بدون قدردانی و توضیح و استناد مناسب به اثر، صاحب اثر یا سخنران ایده گفته می‌شود.(1)

از مطالعات مختلف و تعاریف آمده برای برخی از تخلفات می‌توان اقسام سرقت علمی را به صورت زیر دسته‌بندی کرد:

1-1-1.  سرقت علمی از خود: این اصطلاح که از آن با عنوان «دستبرد به خود» یا «خودسرقتی علمی» نیزیاد می‌شود به این معنی است که فرد اثر منتشرشدۀ خود را در قالبی جدید، با عنوانی جدید بدون داشتن حرفی نو و همچنین بدون استناد و اذعان منتشر سازد و خود را از امتیاز انتشار یک اثر جدید بهره‌مند کند. گاهی فرد داده‌های حاصل از یک پژوهش را در پژوهش‌های مختلف به کار می‌برد و نتایج پژوهش را برای ثبت آثار بیشتر و پرکردن رزومه به کار می‌برد. در این صورت تخلفی از نوع کم‌فروشی علمی با عنوان پراکنده‌نگاری[4] رخ می‌دهد که می‌توان آن را یکی از انواع دستبرد به خود محسوب کرد چراکه گویا فرد از اثر خود سوءاستفاده کرده است. البته لازم به ذکر است زمانی می‌توان داده‌های حاصل از یک پژوهش را خرد کرد که بیش از 50 درصد یک مقاله معمولی اطلاعات داشته باشد، که این مقدار بر طبق مطالعات گوناگون، متفاوت گزارش شده‌است. (2)

مورد بعدی زمانی است که فرد اثر منتشرشدۀ خود را در محملی دیگر بدون هیچ‌گونه اشاره یا استنادی به چاپ برساند که از آن با عنوان انتشار مجدد یا چندگانه یاد می‌شود. یا اثر خود را همزمان برای چندین مجله برای انتشار ارسال نماید و باعث اتلاف وقت و هزینه توسط داوران، سردبیران و مجلات شود. این تخلف هم با عنوان ارسال مجدد یا چندگانه شناخته می‌شود. در مجموع خودسرقتی علمی شامل سه زیرمجموعۀ «پراکنده‌نگاری، انتشار مجدد و ارسال مجدد»است و این تخلف (خودسرقتی) زیرمجموعۀ سرقت علمی است.

1-2.          جعل: در یک کلام می‌توان جعل را داده‌سازی عنوان کرد، یعنی ساخت داده‌هایی که قبلاً وجود خارجی نداشته‌اند یا هنوز ایجاد نشده‌اند و ممکن است در آینده ایجاد شوند.

1-3.          تحریف: در اصل تحریف[5]، دستکاری تعمدی داده‌ها با هدف رسیدن به آن‌چه مد نظر خود یا سازمان و یا نیل به نتیجه مطلوب خود نه آن‌چه واقعیت دارد.

2. تخلفات استنادی: به صورت مختصر و فشرده سرقت علمی یعنی استفاده از آثار دیگران بدون استناد. این تعریف نشان می‌دهد استناد اقدام قابل‌توجهی در کاهش سوءاستفاده و دستبرد به آثار دیگران است. گرچه اصل قضیه استناد دادن، کاری شرافتمندانه و نیکو است، اما گاهی سهل‌انگاری و تخلفاتی نیز در این حوزه رخ می‌دهد که اشاره‌ای اجمالی به برخی از آن‌ها خالی از لطف نیست. استناد نادرست، افراط در خوداستنادی، استناد ناقص، مرجع دست دوم ( استفاده از استنادهای آثار دیگران بدون مراجعه به اصل منبع)، سوءگیری در استناد، استناد مکرر، نقل‌قول مستتر[6]، ارجاع کور، پنهان کاری در استناد، حذف برخی از منابع و ... از نمونه‌های تخلفات حوزۀ استناد است.
3. تخلفات نویسندگی: تخلفات متفاوتی در این حوزه می‌تواند رخ دهد که دو نوع تخلف رایج آن شامل:

3-1. نویسنده اهدایی یا افتخاری[7]:وقتی نام شخصی که در تولید اثر هیچ نقشی نداشته است و به عبارتی شرایط نویسندگی را ندارد ذکر شود، از آن به عنوان نویسندۀ اهدایی یا افتخاری یاد می‌شود.

3-2. نویسنده شبح یا ناپیدا[8]:وقتی فردی دارای شرایط نویسندگی است و در تولید اثر یا ایده نقش دارد، نام او به هردلیلی به عنوان نویسنده در اثر ذکر نشود.

از دیگر تخلفات این دسته می‌توان به بی توجهی به اولویت درج نام نویسندگان براساس نقش آن‌ها در تولید اثر و همچنین قدردانی و اذعان نکردن افرادی که شرایط نویسندگی را ندارند اما استحقاق تشکر و ذکر نام ایشان در اثر وجود دارد. لازم است ذکر شود نویسنده به فردی گفته می‌شود که ویژگی‌های زیر را داشته باشد و اگر این ویژگی‌ها را نداشت نویسنده محسوب نمی‌شود و در قسمت تقدیر و تشکر می‌توان نام فرد مورد نظر را ذکر کرد:

1. داشتن سهم اساسی در مفهوم و طراحی یا گردآوری داده‌ها یا تجزیه و تحلیل و تفسیر داده‌ها؛
2. طراحی ساختار مقاله یا توان تجدید نظر انتقادی در محتوای اثر؛
3. تصویب نهایی نسخه که جهت انتشار فرستاده می‌شود. (3)

منابع و مآخذ:

1.          Committee on Publication Ethics (COPE). Plagiarism policy and guideline: Writing to avoid plagiarism1990 Feb 14, 2015. Available from: http://publicationethics.org/resources
2. موسوی‌دوست سارا, فنودی حنانه. تخلفات و دستبردهای علمی و ادبی. فصلنامه نشاء علم 1389؛1(1):21- 9.
3.          members of the ICMJE over the period 2011 to 2013. Recommendations for the Conduct, Reporting, Editing, and Publication of Scholarly Work in Medical Journals. 2013.

 [1]Intentional

[2] Knowing

[3]Reckless

[4] Salami slicing/ Salami science

[5] Falsification

[6]. هر حقیقت یا ادعا نیاز به استناد دارد، اما هنگامی که تعداد استنادها برای یک مطلب بیش از اندازه باشد این شک ایجاد می‌شود که آیا نویسنده همۀ مقالات را خوانده است؟! معادل انگلیسی آن Blanket Referenceاست.

[7] Gift Authorship

[8] Gost Authorship

می‌توانید برای استناد به این مطلب از روش زیر استفاده کنید:

عباسیان، زهره، و  رجب‌زاده عصارها، امیرحسین (1394). انواع سوءرفتارهای پژوهشی و دسته‌بندی آن. بازیابی روز ماه سال، از http://www.samimnoor.ir/view/fa/ArticleView?itemId=12